Η Θεραπεία Σχημάτων (Schema Therapy) είναι μια ολοκληρωμένη, συστηματική θεραπεία Γνωσιακής-Συμπεριφοριστικής προέλευσης, η οποία αναπτύχθηκε από τον Jeffrey Young και τους συνεργάτες του για τη βοήθεια θεραπευόμενων με χρόνιες ψυχολογικές διαταραχές και με βασικό γνώρισμα την ύπαρξη χαρακτηρολογικών προβλημάτων (Young, 1990).
Επεκτείνει την παραδοσιακή Γνωσιακή-Συμπεριφοριστική Θεραπεία για τις διαταραχές προσωπικότητας ενσωματώνοντας στοιχεία και από άλλες θεραπευτικές προσεγγίσεις, όπως η θεωρία της προσκόλλησης, η θεωρία των αντικειμενότροπων σχέσεων και η Θεραπεία Gestalt. Η ανάγκη αυτής της συνδυαστικής προσέγγισης προέκυψε ως προσπάθεια αντιμετώπισης των περιορισμών που παρουσίαζε η κλασική Γνωσιακή-Συμπεριφοριστική προσέγγιση στη θεραπεία ατόμων με χρόνια χαρακτηρολογικά προβλήματα και διαταραχές προσωπικότητας. Οι θεραπευόμενοι αυτοί δεν ανταποκρίνονται καλά στις παραδοσιακές γνωσιακές-συμπεριφοριστικές τεχνικές. Συχνά δεν συμμορφώνονται με τη θεραπεία, είναι απρόθυμοι να ακολουθήσουν την ατζέντα της θεραπείας, να πραγματοποιήσουν εργασία για το σπίτι και να αναπτύξουν μια σχέση συνεργασίας και συμμαχίας με τον θεραπευτή. Το κίνητρό τους επίσης είναι σύνθετο και όχι πάντα σαφές, καθώς τις περισσότερες φορές το πρόβλημά τους αφορά μια διάχυτη δυσφορία, που καλύπτει όλους τους σημαντικούς τομείς της ζωής. Ακόμα, εμφανίζουν πολλές φορές δυσκολία στην επαφή με το συναίσθημά τους, πράγμα που εμποδίζει τη βαθύτερη κατανόηση του προβλήματός τους αλλά και μια ενδεχόμενη επακόλουθη αλλαγή. Από την αρχική διατύπωση της θεωρίας του Young μέχρι σήμερα, η Θεραπεία Σχημάτων έχει εξελιχθεί σε ένα ολοκληρωμένο, εμπειρικά τεκμηριωμένο μοντέλο θεραπευτικής προσέγγισης και η εφαρμογή της έχει επεκταθεί και σε άλλες κλινικές οντότητες, καθώς επίσης και σε ομάδες, σε ζευγάρια, σε παιδιά και εφήβους, καθώς επίσης και στον τομέα της πρόληψης, με τη δημιουργία προγραμμάτων γονικής συμπεριφοράς που ευνοούν την υγιή ψυχολογική ανάπτυξη και προσαρμογή.
Οι βασικές έννοιες της Θεραπείας Σχημάτων είναι η έννοια του σχήματος (Schema), η έννοια των δυσπροσαρμοστικών στρατηγικών αντιμετώπισης (Coping Styles) και η έννοια του τρόπου λειτουργίας (Mode).
Η έννοια του Σχήματος
O Young (1990) υπέθεσε ότι ορισμένα σχήματα –ιδιαιτέρως αυτά που δημιουργούνται στα πρώιμα στάδια της ζωής ως αποτέλεσμα τοξικών εμπειριών της παιδικής ηλικίας- αποτελούν τον πυρήνα των διαταραχών προσωπικότητας, των ήπιων χαρακτηρολογικών προβλημάτων και πολλών χρόνιων διαταραχών. Βάσει αυτής της κεντρικής ιδέας, ο Young ανέπτυξε τη θεωρία του για τα Πρώιμα Δυσλειτουργικά Σχήματα. Τα πρώιμα δυσλειτουργικά σχήματα είναι αυτοκαταστροφικές συναισθηματικές και γνωστικές δομές που σχηματίζονται νωρίς κατά την ανάπτυξή μας και επαναλαμβάνονται σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας.
Το Πρώιμο Δυσλειτουργικό Σχήμα:
- Αποτελεί ένα ευρύ και σταθερό μοτίβο
- Απαρτίζεται από μνήμες, συναισθήματα, γνωσίες και σωματικές αισθήσεις
- Αφορά τον εαυτό και τη σχέση του ατόμου με τους άλλους
- Αναπτύσσεται κατά την παιδική ή εφηβική ηλικία και εξελίσσεται κατά τη διάρκεια της ζωής
- Είναι δυσλειτουργικό σε σημαντικό βαθμό
Τα σχήματα δημιουργούνται από τοξικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας και έχουν ισχυρή τάση διατήρησης στην ενήλικη ζωή, παρόλο που είναι σαφώς δυσλειτουργικά. Είναι μέρος της ταυτότητας ενός ατόμου, αποτελούν τον τρόπο με τον οποίο βιώνει τον εαυτό του και κατά συνέπεια είναι απολύτως οικεία και γνωστά. Κάνουν το άτομο να δυσλειτουργεί αλλά την ίδια στιγμή αποτελούν μέρος της πραγματικότητάς του, είναι «αυτό» που ξέρει και έτσι είναι πολύ δύσκολο να τα αλλάξει. Τα σχήματα καθορίζουν σε σημαντικό βαθμό τον τρόπο με τον οποίο το άτομο σκέφτεται, νιώθει, συμπεριφέρεται και σχετίζεται με τους άλλους
Η έννοια των στρατηγικών αντιμετώπισης
Η έννοια των στρατηγικών αντιμετώπισης έχει τις ρίζες της στην ψυχοδυναμική έννοια των μηχανισμών άμυνας. Οι στρατηγικές αντιμετώπισης εντάσσονται σε τρεις γενικές κατηγορίες, οι οποίες αντιστοιχούν στις τρεις βασικές αντιδράσεις στο στρες: φυγή, πάλη, πάγωμα. Στη αντίδραση φυγής αντιστοιχεί η στρατηγική της αποφυγής: το παιδί οργανώνεται ώστε το περιεχόμενο του σχήματος να μην ενεργοποιηθεί, είτε συμπεριφορικά -αποφεύγοντας καταστάσεις που θα το πυροδοτούσαν, είτε συναισθηματικά -αποφεύγοντας τα οδυνηρά συναισθήματα που το συνοδεύουν. Στις αντιδράσεις αποφυγής κατατάσσονται η συναισθηματική αποστασιοποίηση (επίπεδο, ουδέτερο συναίσθημα), η χρήση ουσιών, η αποφυγή κοντινών σχέσεων ή/και κοινωνικών καταστάσεων κλπ. Στην αντίδραση πάλης αντιστοιχεί η στρατηγική της υπεραναπλήρωσης: το παιδί συμπεριφέρεται, αλλά και σκέφτεται και νιώθει σαν να ισχύει το αντίθετο από το περιεχόμενο του σχήματος. Στην αντίδραση του παγώματος αντιστοιχούν οι αντιδράσεις παράδοσης: το παιδί παραδίνεται στο περιεχόμενο του σχήματος και φέρεται σαν αυτό να είναι πραγματικότητα.
Η έννοια του τρόπου λειτουργίας
Ως τρόπος λειτουργίας ορίζεται το σύνολο των σχημάτων, των στρατηγικών αντιμετώπισης και των αντιδράσεων που είναι ενεργές σε ένα άτομο μια δεδομένη χρονική στιγμή. Το σύνολο των γνωσιών, συναισθημάτων και συμπεριφορών σε μια δεδομένη χρονική στιγμή αντανακλάται στην έννοια του τρόπου λειτουργίας. Κάθε άτομο μπορεί ανά πάσα στιγμή να μετακινείται ανάμεσα σε πολλούς τρόπους λειτουργίας.
Η δημιουργία της έννοιας του τρόπου λειτουργίας προέκυψε ως ανάγκη αντιμετώπισης κάποιων συχνών προβλημάτων στην ψυχοθεραπευτική πράξη. Πιο συγκεκριμένα, σε περιπτώσεις ¨δύσκολων¨ θεραπευόμενων, οι οποίοι έχουν ένα πλήθος σχημάτων, που οδηγούν κάθε φορά σε διαφορετικές στρατηγικές αντιμετώπισης, δεν είναι εφικτό για τον θεραπευτή να εστιάζει κάθε φορά σε κάποιο από αυτά. Συχνά ο θεραπευόμενος μεταβαίνει από τον ένα τρόπο λειτουργίας στον άλλο, εκδηλώνοντας ακραίες αντιδράσεις όπως θλίψη, φόβο, θυμό, απόσυρση και συναισθηματική αποστασιοποίηση, ως αποτέλεσμα κινητοποίησης συγκεκριμένων σχημάτων και επακόλουθων στρατηγικών αντιμετώπισης. Επίσης, κάποιοι θεραπευόμενοι υιοθετούν στρατηγικές αποφυγής ή υπεραναπλήρωσης που είναι δύσκολα προσπελάσιμες από τον θεραπευτή.
Οι τρόποι λειτουργίας κατατάσσονται σε τέσσερις ευρείες κατηγορίες: Παιδικοί τρόποι λειτουργίας, Γονεικοί τρόποι λειτουργίας, Δυσπροσαρμοστικοί τρόποι λειτουργίας αντιμετώπισης καταστάσεων (coping modes) και ο τρόπος λειτουργίας του Υγειούς Ενήλικα.
Γιατί Θεραπεία Σχημάτων;
Ενδείξεις Θεραπείας Σχημάτων:
Η Θεραπεία Σχημάτων εφαρμόζεται σε ένα πλήθος κατάστασεων, όπως Χρόνιες Συναισθηματικές Δυσκολίες, Διαταραχές Προσωπικότητας, Χρόνια Κατάθλιψη, Χρόνιο Γενικευμένο Άγχος, Προβλήματα Ζεύγους.
Διάρκεια Θεραπείας Σχημάτων:
Η θεραπεία Σχημάτων αποτελεί μία μέσης ή μακράς διάρκειας θεραπευτική παρέμβαση. Οι συνήθεις χρόνοι κυμαίνονται από ένα έως τρία έτη με συχνότητα συνεδριών μία ή δύο φορές εβδομαδιαίως.
